Um gamla Góðtemplarahúsið

Það var ánægjulegt að fá að opna fyrstu opinberu sýningu nýstofnaðs Leikminjasafns Íslands á Sauðárkróki um síðustu helgi. Safnið er enn húsnæðislaust, hefur takmarkað geymslurými og enga fasta sýningaraðstöðu. Þörfin fyrir það er hins vegar löngu orðin augljós öllum, sem eitthvað þekkja til þessara mála, eins og best má sjá af þeim mikla og almenna stuðningi sem það nýtur, ekki aðeins meðal leikhúsfólks í þrengsta skilningi, heldur allra sem láta sig málefni listgreinarinnar með einhverjum hætti varða. Þannig eiga ekki færri en fjögur félög tónlistarfólks sæti í fulltrúaráði safnsins, æðstu stjórn þess. Það er vitaskuld afar brýnt að safnið fái varanlegt aðsetur, helst í Reykjavík, sem hefur alltaf gegnt forystuhlutverki í leiklistarsögunni og er eðlilegasti starfsvettvangur þess. Ræturnar á landsbyggðinni eru þó einnig miklar og djúpar og vildi stjórn Leikminjasafnsins árétta það með því að efna þar til fyrstu sýningarinnar.

Skagfirskir afreksmenn
Manni finnst það stundum tæpast einleikið hversu margir af frumherjum íslenskrar leiklistar hafa komið einmitt úr Skagafirðinum. Er þar fyrstan að telja Sigurð Guðmundsson málara, sem minnst er með umræddri sýningu, einn merkasta og að sumu leyti furðulegasta brautryðjanda sem menningarsaga okkar greinir frá. Helsti lærisveinn hans var einnig Skagfirðingur, það var Indriði Einarsson sem tók við merkinu úr hendi málarans og bar að lokum fram til sigurs hinn mikla draum meistara síns um þjóðleikhúsið - "nationala scenu" eins og það hét á dönskuskotnu máli tímanna. Hefur Indriði stundum verið nefndur "faðir Þjóðleikhússins" og ætti Sigurður þá samkvæmt þeirri ættfærslu að kallast afi þess, því að hann lagði ásamt nokkrum félögum sínum í raun fyrsta hornstein þess með stofnun Kúlissusjóðsins svonefnda 1866, eins mikilvægasta fyrirtækis íslenskrar leiksögu. Hlut Indriða að framgangi Þjóðleikhússins má þó hvergi rýra, því að fáir hafa þekkt betur sinn vitjunartíma í þeirri sögu allri en einmitt hann.

Þá er að nefna Harald Björnsson, sem fyrstur leikara lauk formlegu prófi við erlendan skóla og reyndi síðan um skeið að lifa af list sinni hér á landi. Það tókst honum ekki fyrr en löngu síðar, af ástæðum sem verða ekki rifjaðar upp hér. Haraldur gafst hins vegar aldrei upp, þó á móti blési og hann teldi sig ekki alltaf velkominn í Leikfélagi Reykjavíkur, lagði aldrei leiklistina á hilluna, heldur fann sér sjálfur verkefni þegar aðrir fundu honum þau ekki, leikstýrði mikið, var leikfélögum úti á landsbyggðinni innan handar með ýmsa útvegun, vann í útvarpinu, tók nemendur í tíma og gaf út fyrsta leikhústímaritið einn og óstuddur í tíu ár. Haraldur var alltaf brennandi í andanum og þó að hann þætti alltakmarkaður leikari framan af, átti hann merkilegt blómaskeið á efri árum, eftir að hann loks gat helgað sig listinni.

Ekki má heldur gleyma því, og allra síst hér og nú, að hann var manna áhugasamastur um sögu leiklistarinnar og hélt vandlega utan um gögn sín og margt sem leikstarfinu tengdist í því skyni að skapa fyrsta vísi innlends leikminjasafns. Hefði það eitt verið nægilegt tilefni til að halda fyrstu sýningu Leikminjasafnsins í heimabyggð hans sem hann, eins og flestir Skagfirðingar, hélt alltaf mikilli tryggð við. En hún kemur vonandi síðar.

"Gúttó" á Sauðákróki

En ekki er listinn yfir skagfirska afreksmenn í íslenskri leiksögu tæmdur með þeim þremur. Lárus Sigurbjörnsson, sem vel má kallast fyrsti leikhúsfræðingurinn og leiksöguritarinn, þó að hann hefði ekkert formlegt akademískt próf, var einnig ættaður úr Skagafirði. Vill svo til að öld er liðin nú síðar í mánuðinum frá fæðingu hans og verður hans þá minnst með viðeigandi hætti í samvinnu Leikminjasafns, Landsbókasafns, Árbæjarsafns og Borgarskjalasafns. Lárus var fyrsti borgarskjala- og minjavörður Reykjavíkur, jafnframt því sem hann vann ómetanlegt starf í þágu fræðanna, gerði fyrstu skrárnar og ritaði um leiklistarsöguna á alþýðlegan hátt. Einkum var Sigurður málari honum hjartfólginn og um hann skrifaði hann þær ritgerðir sem trúlega lifa lengst verka hans. Þó að Lárus yrði embættismaður fór því fjarri að hann sæti í náðum, eins og stundum vill víst henda slíka, því að ævistarf hans allt ber vitni um dæmafáa ósérhlífni og athafnasemi. Það er nánast eins og þessir Skagfirðingar hafi ekki verið einhamir, svo stórbrotin eru afköst þeirra og verk, og á það ekki síst við um þann fimmta sem hér skal talinn og hefur sá gefið leikhúsi okkar stærri og dýrmætari gjöf en flestir, að ég ekki segi allir aðrir núlifandi menn. Þar er ég að sjálfsögðu að tala um Helga Hálfdanarson sem með þýðingum sínum á helstu skáldritum leikbókmenntanna hefur fært svo út landamæri leikhússins að honum verður aldrei þakkað það sem vert væri. Helgi, sem er Skagfirðingur í móðurætt, var alinn upp á Sauðákróki og á þar djúpar rætur, eins og þeir vita sem hafa kynnst honum, og hann hefur raunar oft vitnað um í riti.

Leiksagan á Sauðákróki
Ég geri ráð fyrir að flestum, sem eru ættaðir úr öðrum landshlutum, eins og t.d. undirritaður, þyki þessi upptalning þegar orðin alveg nógu löng. Þó verður ekki hjá því komist að auka nokkuð við hana. Það er sem sé staðreynd að sjónleikahald hefur dafnað á Sauðárkróki allt frá því byggð hefst þar á síðustu áratugum nítjándu aldar. Var þar fyrst leikið í pakkhúsum hinna dönsku kaupmanna á staðnum, sem segja má að hafi lagt fyrsta grunninn að þeirri leikhefð sem þarna átti eftir að blómstra. Árið 1888 var stofnað sjálfstætt leikfélag, Leikfélag Sauðákróks hið eldra sem starfaði talsvert fram á tíunda áratuginn en mun hafa verið úr sögunni nokkru fyrir aldamót, enda þá mættur til leiks nýr og öflugur aðili sem átti eftir að láta mikið að sér kveða, ekki aðeins á Króknum, Góðtemplarareglan. Eins og víðar á landinu reisti Reglan fyrsta almenna samkomuhúsið á staðnum og var þar að sjálfsögðu leiksvið, líkt og mun hafa verið í flestum, ef ekki öllum Góðtemplarahúsunum. "Gúttó" á Sauðákróki var byggt árið 1897 og var eina leikhús staðarins fram á þriðja áratuginn að Ungmennafélagið kom upp Bifröst. Í Bifröst starfar enn Leikfélag Sauðákróks sem var stofnað árið 1941 og á sér mikla sögu sem hinn ágæti og mikilvirki fræðimaður þeirra Skagfirðinga, Kristmundur Bjarnason á Sjávarborg, rekur ítarlega í Sauðákrókssögu sinni. Þar stóð lengi á sviði mikið leikendaval undir metnaðarfullri stjórn fagurkerans Eyþórs Stefánssonar sem bar einnig á herðum sér tónlistarlíf staðarins. Þykir mér sérstök ástæða til að nefna að á veggjum Bifrastar, sem var gerð upp fyrir fáeinum árum, hanga margar leikhúsljósmyndir af ýmsum hinna gömlu stórleikara sem sýnir vel ræktarsemi Sauðkrækinga við minningu horfins merkisfólks og vitund þeirra um nauðsyn þess að minna sífellt á söguna.

Er ég þá kominn að því sem átti að vera aðalerindi þessa greinarkorns, en það er að minna á tilvist Góðtemplarahússins gamla á Sauðákróki. Svo blessunarlega hefur til tekist að það stendur enn, þó að það sé að vísu orðið æði hrörlegt og hafi reyndar um langt skeið verið notað undir starfsemi sem vel gæti rýmst annars staðar. Fá af hinum gömlu samkomuhúsum Reglunnar standa enn og er trúlega best varðveitt þeirra Góðtemplarahúsið í Hafnarfirði, mikill menningarsögulegur dýrgripur sem alltof fáir vita af og Hafnfirðingar þurfa sem allra fyrst að finna verðugt hlutverk. Hef ég þrátt fyrir nokkra eftirgrennslan ekki rekist á fleiri dæmi um slík hús sem varðveist hafa, en geti einhver, sem þetta les, bætt úr þeirri vanþekkingu minni væri það vel þegið. Gúttó í Reykjavík er t.d.löngu horfið, en það stóð þar sem nú er bílastæði Alþingis norðan við Vonarstrætið gegnt Þórshamri. Hefði ekki verið ónýtt að eiga það nú, húsið þar sem Indriði Einarsson setti upp fyrstu Ibsen-sýningu á Íslandi árið 1892 og Stefanía Guðmundsdóttir hóf ári síðar einstæðan listferil sinn, aðeins sautján ára gömul. En því miður höfum við Reykvíkingar ekki alltaf farið svo með okkar byggingarsögulega arf á þessu sviði að öðrum landsmönnum sé til fyrirmyndar.

Vanmetinn þáttur í byggingar- og félagssögunni
Eins og Sveinn Einarsson bendir á í riti sínu Íslensk leiklist skortir með öllu yfirlit yfir húsbyggingar Góðtemplarareglunnar sem voru þó hvort tveggja í senn: mikilsverður þáttur í sögu leikstarfseminnar og um leið íslenskrar félagahreyfingar almennt. Það var sem sé á stúkufundunum sem fjölmargir fengu sína fyrstu félagsskólun, lærðu að vinna saman. Þannig varð Reglan vagga margra síðari samtaka af allt öðru tagi, ekki aðeins leikfélaganna, heldur einnig ungmennafélaga, verkalýðsfélaga o.s.frv. Þeir framsýnu menn, sem mótuðu starf Reglunnar á fyrstu áratugum hennar - en einn hinn öflugast í þeim hópi var einmitt Indriði Einarsson sem var stórtemplar í nokkur ár - skildu að það var ekki nóg að predika yfir æskulýðnum um skaðsemi áfengisins, heldur yrði að finna honum einhver skapandi verkefni sem leiddu hann frá hinum óæðri nautnum. Með sjónleika- og skemmtanahaldi slógu menn því tvær flugur í einu höggi: beindu ungu fólki að heilbrigðum og góðum skemmtunum og fundu stúkunum sjálfum trausta fjáröflunarleið, því að alltaf mátti treysta því að almenningur kæmi að sjá. Var ekki síst svo á Sæluviku Skagfirðinga, þegar jafnan var mikið um að vera á Sauðákróki, og er gott þegar slíkar hefðir haldast við og dafna eins og Leikminjasafnið fékk að njóta góðs af nú á dögunum.

Í ljósi hins skagfirska framlags til íslenskrar leiklistarsögu er að sjálfsögðu sérlega skemmtilegt að það skuli einmitt vera þarna sem eitt örfárra Góðtemplarahúsa er enn við lýði. Vill raunar svo til að bæði Haraldur Björnsson og Helgi Hálfdanarson hafa fest á blað minningar sínar um ógleymanlegar sælustundir í því húsi. Er frásögn Helga af fyrstu kynnum hans af Ævintýri á gönguför að finna í bók hans, Molduxa, en Haraldur segir frá því í hinni bráðskemmtilegu sjálfsævisögu sinni, Sá svarti senuþjófur, er hann sá Skugga-Svein í fyrsta skipti. Fyrir sviðinu hékk þá fortjald sem Einar Jónsson frá Fossi, sem seinna varð í nokkur ár aðalleiktjaldamálari Leikfélags Reykjavíkur, hafði málað og sýndi útsýnið út Skagafjörð og til hafs, baðað undurfögru kvöldskini. Þessu tjaldi var rúllað upp, það lyftist hægt og tignarlega, en fór ekki til hliðar, því að það er hrein smekkleysa, segir Haraldur, að draga tjald til hliðar eins og gert er í Þjóðleikhúsinu (hann var víst svolítið upp á kant við sitt gamla leikhús þegar bókin kom út árið 1963). Haraldur heldur áfram: "Og það var leikið af slíku raunsæi að blóðið rann í lækjum eftir sviðinu. Það var nefnilega barist langa hríð, ekki bara sverðin dregin úr slíðrum eins og nú er gert, heldur var raunverulega barist á sviðinu. Leikararnir höfðu poka með lit innan klæða og svo var stungið í pokana. Svo lágu þeir í blóði sínu á sviðinu steindauðir." (Sá svarti senuþjófur, bls. 25-26). Það er engin furða að maður, sem tók slíkar bernskuminningar með sér úr leikhúsinu, yrði ekkert meðalmenni í listinni þegar hann var sjálfur orðinn stór.

Sauðkrækingar hafa sýnt í verki að þeir skilja gildi sinna gömlu húsa. A.m.k. þrjú af hinum elstu húsum bæjarins hafa verið gerð upp með mjög myndarlegum hætti á síðustu árum: Villa Nova, hús Ludvig Popps kaupmanns, sem verður 100 ára á þessu ári, gamli barnaskólinn og Hótel Tindastóll. Þarf ekki að ganga lengi um götur bæjarins til að koma auga á fleiri byggingar sem myndu eiga sömu meðferð skilið. Að sjálfsögðu kostar peninga að gera upp gömul hús. En það kostar líka peninga að láta þau drabbast niður, að ekki sé talað um hvað það kostar að týna sögunni. Í leiðara Morgunblaðsins sl. þriðjudag var drepið á það, í tengslum við umræðuna um menningarhús, hversu vel hefur tekist að finna nokkrum gömlum húsum nýtt hlutverk á Ísafirði. Þó að Sauðkrækingar séu meðal þeirra sem njóta eiga góðs af áformum stjórnvalda um byggingu sérstakra menningarhúsa og þau eigi vonandi, þegar upp er staðið, eftir að verða menningarlífi sveitarfélagsins til blessunar, þ. á m. hinu glæsilega safnastarfi þess, mega þau alls ekki verða til að gamla Gúttó lendi í skugganum. Í því húsi voru kveiktir eldar sem við njótum öll enn og eigum eftir að gera um ókomna tíð.

Lesbók Morgunblaðsins, maí 2003

Jón Viðar Jónsson forstöðumaður Leikminjasafns Íslands