Leikmyndagerð í sjónvarpinu fyrstu tíu árin 1966-1976

Formáli
Íslenskt sjónvarp er 35 ára um þessar mundir. Ég tók þátt í undirbúningi þess og starfaði þar fyrstu tíu árin við leikmyndagerð. Hreyfing í þá átt að skrá og varðveita leiklistarsögulegar minjar, þ. á m. ýmislegt er lýtur að leikmyndagerð, varð til þess að ég fór að rifja upp þennan tíma eins og ég upplifði hann og eins og ég man hann. Sjónarhornið er því meira persónulegt en fræðilegt en frásögnin ætti engu að síður að varpa nokkru ljósi á hluta þess starfs sem unnið var á bak við tjöldin í sjónvarpinu fyrstu tíu árin.

Ég var ráðinn til starfa hjá Ríkisútvarpinu-sjónvarpi sem teiknari 1. ágúst 1966, þá 22 ára. Ég hugsaði ekki út í það þá, enda eru ungu fólki allir vegir færir, en þegar ég lít til baka nú verður mér á að spyrja: Hvernig kom það til að svo ungum og reynslulausum manni var falið að móta og stjórna leikmyndagerð í íslensku ríkissjónvarpi? Voru engir aðrir tilbúnir að taka þetta að sér? Hvar voru leikmyndateiknararnir, myndlistarmennirnir og allir hinir snillingarnir? Sáu stjórnendur stofnunarinnar ekki ástæðu til að leita til þeirra, eða var kannski enginn þeirra tilbúinn að hætta ferlinum í einhverri tilraun til að búa til íslenskt sjónvarp?

Kannski ekki - og kannski var engum öðrum til að dreifa. Það kunni svo sem enginn að gera sjónvarp á Íslandi 1966. Þetta var nýtt fyrir öllum, þar á meðal áhorfendum. Og því ekki að gefa ungu fólki tækifæri á nýju sviði? Enda var það samstilltur hópur ungs fólks sem réðst til starfa hjá sjónvarpinu, með einn og einn "fullorðinn'' inn á milli, sér til fulltingis.

Og ævintýrið gekk upp, sjónvarpið sló í gegn og varð snar þáttur í daglegu lífi þjóðarinnar fyrr og með meira afgerandi hætti en menn hafði órað fyrir. Þeir sem þar störfuðu fengu tækifæri sem aldrei höfðu boðist áður, og þeir sem þar komu fram urðu þjóðkunnir á svipstundu.

Þessi samantekt er hvorki fullkomin né fullgerð, meira þarf að grúska til að fá heillega mynd, og verkinu þyrfti að halda áfram, en það er í það minnsta tilraun af minni hálfu til að halda til haga broti af þeirri góðu stemmingu sem ríkti á bak við tjöldin í sjónvarpinu fyrsta áratuginn.

Þeir sem birtust á skjánum urðu andlit sjónvarpsins, og sumir urðu ráðherrar og borgarstjórar, en við sem unnum að tjaldabaki þurfum stundum að minna á okkar þátt í heildarmyndinni.

Missagnir eru mér að kenna og leiðréttingar eru vel þegnar,
með kærri kveðju til gamalla samstarfsmanna,

Björn G. Björnsson,
leikmyndateiknari.

Leikmyndagerðin gleymdist
Þegar undirbúningur að íslensku sjónvarpi hófst árið 1965 voru tæknimenn og dagskrárgerðarmenn sendir til þjálfunar hjá erlendum sjónvarpsstöðvum, m.a. í Svíþjóð og Englandi, en flestir fóru til Danmarks Radio í TV-byen í Gladsaxe. Enginn var þó sendur til að undirbúa leikmyndagerð fyrir sjónvarp, enda held ég að ráðamenn hafi ekki haft í huga að ráðist yrði í mikla innlenda dagskrárgerð. Auk þess var sjónvarpið aðeins deild í útvarpinu til að byrja með, og þar á bæ höfðu menn væntanlega meiri skilning á dagskrá og tæknimálum, en sjónrænu hliðinni. Í landinu var engin kvikmyndahefð sem hafði alið upp fagfólk, líkt og var í löndunum í kring um okkur. Raunin varð þveröfug hér; sjónvarpið ól upp fagfólk fyrir kvikmyndagerðina.

Sumarið 1966 var farið að huga að innlendum þáttum. Steindór Hjörleifsson leikari, fyrsti dagskrárstjóri sjónvarpsins, gerði samning við Savanna tríóið um að sjá um sex tónlistar- og skemmtiþætti. Þar var undirritaður innanborðs og var afráðið að ég sæi um leikmyndir fyrir þætti tríósins. Voru menn nú búnir að átta sig á því að eitthvað yrði að vera "fyrir aftan" þá, sem fram kæmu, jafnt í fréttum sem öðrum þáttum, og var ég ráðinn til þeirra starfa 1. ágúst 1966. Ég hafði haft hug á því að fara í nám í arkitektúr þegar þetta bar að, en hér tóku örlögin í taumana. Andrés Indriðason sem verið hafði blaðamaður á Morgunblaðinu og fylgst með ferli tríósins var nú kominn til starfa hjá sjónvarpinu sem dagskrárgerðarmaður og átti hann eflaust sinn þátt í að þessi varð þróun mála.

Ég hafði sótt einhver teikninámskeið og gert leikmyndir fyrir þrjár sýningar Herranætur MR, það var öll reynslan. Leikfélag Reykjavíkur var þá með svo litla starfsemi að Herranótt fékk yfirleitt inni í Iðnó. Við Þórir Baldursson, félagi minn í tríóinu, málaðuðum fyrstu leikmyndina saman árið 1963. Það voru "Kappar og vopn" eftir Bernard Shaw, en Steinþór Sigurðsson teiknaði tjöldin. Svo tók ég við 1964 og gerði leikmynd við "Ímyndunarveikina" eftir Moliere, sem Haraldur Björnsson leikstýrði, svo "Grímudans" eftir Holberg 1965 í leikstjórn Helga Skúlasonar og loks "The Importance of being Earnest" eða "Bunbury" eftir Oscar Wilde, sem var leikið var á stóra sviði Þjóðleikhússins, undir leikstjórn Benedikts Árnasonar. Ég hafði því sett upp leikmyndir í báðum atvinnuleikhúsunum og unnið með fremstu leikstjórum landsins þegar ég útskrifaðist sem stúdent 1966.

Einhverjar hugmyndir höfðu sjónvarpsmenn í fyrstu um að lítið yrði fyrir þennan 22 ára menntskæling að gera, og var um tíma álitið að hann gæti aðstoðað við að pakka upp filmum og sinna öðrum smáverkum sem til féllu. Lítið varð þó úr því og var nú hafist handa um að útbúa bakgrunna fyrir þá þætti, sem vera áttu á dagskrá og undirbúa fyrstu útsendingar í íslensku sjónvarpi hinn 30. september 1966.

Útsendingar undirbúnar

Tilraunaupptaka fór fram 10. ágúst og var hljómsveitin Logar frá Vestmannaeyjum fengin í sjónvarpssal í því skyni. Upptakan var hugsuð sem æfing fyrir starfsliðið. Kassi utan af einhverju tæki var notaður sem trommupallur, brúnir kraftpappírsrenningar með svörtum og hvítum slettum og handa- og fótaförum starfsmanna héngu í bakgrunni og ég bjó til nafnið LOGAR úr pípuhreinsurum, deif þeim í spritt og kveikti í. Logaði þetta glaðlega í forgrunni og var "súpað" yfir víða mynd af hljómsveitinni í upphafi þáttar. Lengi vel voru þessir kraftpappírsrenningar geymdir, upprúllaðir, en ekki veit ég um varðveislu þessara leikminja hin síðari árin. Síðan var hugað að skemmtiþætti Savanna tríósins og nokkrum þáttum sem voru á dagskrá í upphafi, en leikmyndir fyrir þá voru yfirleitt einfaldar í sniðum.

Útsendingar hófust 30. september 1966 og fram til áramóta voru framleiddir um 30 stakir innlendir þættir í sjónvarpssal sem þurftu leikmyndagerðar við. Í fyrstu var aðeins sent út tvö kvöld í viku, á miðvikudags- og föstudagskvöldum. Í janúar 1967 hófust útsendingar á sunnudögum og þá kom "Stundin okkar" til sögunnar, en henni fylgdi ávallt einhver leikmyndagerð. Um sama leiti hófst fréttaútsending kl. 20. Mánudagar bættust við útsendingu í febrúar, þriðjudagar í september o.s.frv.

Almennt má fullyrða að öll hafi þessi þróun gengið mun hraðar fyrir sig en menn höfðu áætlað í fyrstu. Sjónvarpið fékk tekjur af innflutningi sjónvarpstækja og höfðu norskir sérfræðingar spáð því að það tæki allmörg ár að sjónvarpasvæða þjóðina. Þeir þekktu hins vegar ekki Íslendinga sem keyptu sér sjónvarp með afborgunum, allir sem einn, enda veikir fyrir nýjabrumi. Sjónvarpið sló rækilega í gegn og var komið á hvers manns heimili fyrr en varði.

Í mörg horn að líta
Auk leikmyndagerðar þurfti einnig að huga að förðun og grafík. Auðbjörg Ögmundsdóttir tók að sér að farða þátttakendur í upphafi og hún er enn meðal starfsmanna sjónvarpsins, prúð og yndisleg eins og forðum daga. Seinna kom Ragna Fossberg til starfa og þær tvær stóðu vaktina lengi vel. Ragna var lærð í hárgreiðslu og var fljót að tileinka sér vinnubrögð við hárkollugerð. Förðunardeildin byggði smám saman upp mikla þekkingu og þjálfun í förðun og gerð andlitsgerva, einkum í tengslum við einstök verkefni eins og t.d. Galdra-Loft, en þá var fenginn sérfræðingur frá Danmarks Radio, frú Magna Linnemann, til að styrkja liðsheildina. Förðunardeildin varð brátt ein styrkasta stoð leikmyndadeildar. Fagleg vinnubrögð og hæfileikaríkt starfsfólk hennar ber enn uppi marga af bestu þáttum sem sjónvarpið framleiðir.

Grafíkin var einnig frumstæð til að byrja með. Setja þurfti heiti þátta og nöfn þátttakenda og starfsmanna á skilti og var "Letrasettið" helsti bjargvætturinn árum saman. Þar nudduðu menn hvítum bókstöfum á svart karton í gríð og erg. Síðan komu rúllutextar til sögunnar í kreditlista. Þá var svörtu letrasetti nuddað á hvítar pappírsrúllur úr textavélrituninni og gert negatíft í myndstjórn.

Ekki man ég dagsetningar eða ár, en fljótlega voru þrír Birnir komnir í leikmyndadeildina, Einbjörn, Tvíbjörn og Þríbjörn; Björn Emilsson, sem sá um grafíkina í byrjun (nú upptöku-stjóri), Björn Kristleifsson, sem var laginn við að teikna, smíða og mála (nú arkitekt), og undirritaður. Þetta teymi vann vel saman, gjarnan dag og nótt, og gekk svo um hríð.

Yngismærin Rósa Ingólfsdóttir kom svo til starfa í grafíkinni, útskrifuð úr "Mynd og hand" og var strax efni í þá þjóðsagnapersónu sem hún síðar varð, feimin og flippuð í senn. Margir snillingar hafa núið letrasett á teiknistofunni, þeirra á meðal er Gunnar Baldursson, sem síðar sneri sér að leikmyndahönnun, og veitir nú deildinni forstöðu.

Frábærir starfsmenn
Í fyrstu voru einkum skemmtilegir "altmuligmenn" ráðnir til starfa, en fljótlega komu upp kröfur um faglegri vinnubrögð t.d. við smíðar, málun og grafík. Þórarinn Þorkelsson, sem verið hafði leiktjaldasmiður í Þjóðleikhúsinu lengi, var fyrsti smiðurinn í deildinni og Ingólfur Herbertsson, sem lært hafði bílasmíði í Bílasmiðjunni, akkúrat þar sem málarasalurinn var, fyrsti málarinn, jafnhagur á tré, járn og pensil. Síðan bættist Guðmundur Karlsson húsamálari í hópinn. Pétur Guðmundsson vann einnig lengi við smíðar. Þá voru þeir bræður Haraldur og Þórhallur Sigurðssynir frábærir starfsmenn, Halli sem leikmunavörður og Laddi byrjaði "á kústinum", sem sviðsmaður í stúdíói, og þar hófust þeir bræður til frægðar. Ýmsir aðrir komu við sögu í skemmri tíma sem sviðsmenn við uppsetningu á leikmyndum, t.d. Jóhannes Long, sem nú er ljósmyndari, en hann krækti sér í Ásu Finnsdóttur, þulu, í leiðinni.

Í fyrstu hafði sjónvarpið ekki allt bakhúsið til afnota. Bílasmiðjan þurfti sinn tíma til að rýma hluta þess. Það var stór stund þegar leikmyndadeildin fékk suðurendann til ráðstöfunar undir smíðaverkstæði, málarasal og leikmunageymslu. Millidekk frá Bílasmiðjunni var látið halda sér. Var leikmunageymsla innréttuð undir því en leiktjaldageymsla ofaná. Skilti af Borgarnesrútu var hengt yfir dyr leikmunageymslunnar og hét hún ævinlega "Borgarnes". Þar réð Halli ríkjum. Þar var stundum kósí lýsing og góð stemming og oft slappað af eftir erfiðar upptökur. Fóru menn þá gjarnan með heila kafla utanað úr þeim leikritum, sem verið höfðu í upptöku þann daginn. Smíðaverkstæði var afstúkað til hljóðeinangrunar. Þar réðu lengi ríkjum völundurinn Jón Sigurðsson, nú látinn, Guðmundur Þorkelsson og Sigvaldi Þór Eggertsson, allt 100% menn, og Páll R. Magnúson, sem stjórnaði verkstæðinu af röggsemi.

Til að byrja með var farið í húsgagnabúðir og fengið lánað, allir vildu ólmir lána Sjónvarpinu. Smám saman byggðist þó upp lager af dóti; t.d. svokallaðir barnatímakubbar, sem enn eru í notkun, hurðir o.fl. Fljótlega voru öll skúmaskot orðin full og fékkst geymsluhúsnæði í Súðavogi, einkum fyrir stóra strigafleka, glugga, hurðir. Það stóð þó stutt og ágætt húsnæði á tveim hæðum fékkst í bakhúsi við Borgartún. Á neðri hæð var leiktjaldageymsla en uppi leikmunasafnið, saumastofa og búningasafn. Halli lét þau orð falla þegar honum var ljóst, að nú yrði hann að sækja húsgögn og allt stærra propps þangað, að þetta væri langt niður í rassgati. Staðurinn hét aldrei annað en "Rassgat" upp frá því.

Ekki var mikið spáð í búningagerð til að byrja með, fengið lánað í leikhúsum eða verslunum þegar á þurfti að halda. En með fjölbreyttara verkefnavali, skemmtiþáttum, barnaefni og leiknu efni, var komin þörf fyrir sérstaka búningadeild. Sjónvarpið átti því láni að fagna að fá til starfa Árnýju Guðmundsdóttur, hattadömu, og lagði hún grunninn að saumastofu og búningasafni sjónvarpsins. Hún var fljót að tileinka sér sérþekkingu á íslenskum búningum og stílsögu og hélt öllu í röð og reglu. Var lengst af talsverður sjónarmunur á útganginum á proppsinu og búningasafninu.

Mikið unnið
Aðstaða var ævinlega takmörkuð á Laugaveginum. Eitt stúdíó fyrir allt, þáttagerð á daginn, fréttaútsendingu kl. 20:00 og svo var röðin komin að leikmyndadeildinni að mæta eftir fréttir, taka niður leikmyndir dagsins og stilla upp fyrir næsta dag. Þetta urðu oft langar tarnir, dagarnir náðu stundum saman, leikmyndadeildin stimplaði sig út þegar hinir voru að mæta til vinnu. Þá var einnig hljóðbært milli verkstæðis og stúdíós og ekki alltaf hægt að smíða á daginn þegar upptökur voru í gangi. Á stundum var vinnuálagið óheyrilegt. En enginn kvartaði, brennandi áhugi og eldmóður einkenndi þessi fyrstu ár í sjónvarpinu. Gilti það jafnt um leikmyndadeild sem aðra starfsmenn hins nýja sjónvarps. Ekki gafst alltaf langur tími til undirbúnings. Margar leikmyndir í skemmtiþáttum byggðu á fljótlegum lausnum, einföldum formum og léttum efnum sem hengd voru í loft. Varla fyrirfinnst það efni sem ekki var prófað í þessu skyni.

Stærð stúdíósins var alveg sæmileg, 15 x 20 metrar, en lofthæð aðeins 4 metrar. Það er helmingi of lágt, víð mynd sem er 12 m á breidd er 9 m há. Með þessari lofthæð varð helmingur svo víðrar myndar gólf. Þetta hafði áhrif á þær lausnir sem hægt var að beita, og gólfið var oft málað og skreytt. Steinþór Sigurðsson fékk því framgengt að mála á stúdíógólfið í fyrsta sinn sem leikmynd úr Iðnó var sett upp í sjónvarpinu, en fram að því hafði ekki komið til greina að mála á þennan líka fína gólfdúk sem þar var.

Sjónvarpið eignaðist stóra myndvörpu sem var talsvert notuð fyrir bakgrunnsmyndir. Gallinn við hana var þó sá, að hún hafði tiltölulega þrönga linsu. Til að ná víðri mynd þurfti hálft stúdíóið fyrir geislann. Myndinni var varpað aftan á hálfgegnsæan dúk sem strengdur var á álramma. Þetta back-projection tjald var lengi geymt á bak við horisontinn ásamt leikmyndinni fyrir jóla- og páskamessurnar, á meðan þær voru teknar upp í sjónvarpssal. Þá leikmynd gerði ég fyrir fyrstu jólamessu 1966 og Sigurbjörn biskup blessaði hana og vígði sérstaklega.

Leikið efni
Fljótlega var farið að taka upp leikið efni í ýmsu formi, s.s. barnaefni, skemmtiefni og leikrit og hefur áhugi og metnaður dagskrárgerðarmanna ráðið þar miklu um. Hinrik Bjarnason, umsjónarmaður barnaefnis fyrstu árin, var mikill áhugamaður um leiklist. "Stundin okkar" var meðal fyrstu föstu þáttanna og fyrir hana var tekið mikið af leiknu barnaefni. Í myndamöppum leikmyndadeildar frá fyrstu árunum má m.a. sjá myndir frá upptökum á "Tóbíasi tréálfi" 12.9.66, sem er 18 dögum áður en sjónvarpið fór fyrst í loftið, "Gilitrutt" 8.11.66, "Runka ráðagóða" 24.1.67, "Naglasúpunni" 14.3.67, "Grasafjallinu" 21.3.67, "Prinsessunni með rauða nefið" 11.4.67, söngleiknum "Litlu ljót" 14.11.67, "Nýju fötunum keisarans" 21.11.67 og "Grámanni í Garðshorni" 10.-11.1.68.

Steindór Hjörleifsson kom beint úr leikhúsinu. Hann stóð snemma fyrir því að nokkur leikrit, sem voru í sýningu í atvinnuleikhúsunum, voru tekin upp í sjónvarpssal. Hann hugsaði þessar upptökur öðrum þræði sem varðveisluform. "Jón gamli" úr Þjóðleikhúsinu, með Val Gíslason í aðalhlutverki, var tekinn upp 27.4.67 og "Þjófar, lík og falar konur" úr Iðnó 23.5.67., en þar koma fram margir af helstu leikurum LR, meðal þeirra Haraldur Björnsson.

Fyrsta fullburða leikritið sem sjónvarpið réðist í að framleiða sjálft var "Romm handa Rósalind". Jökull Jakobsson var ráðinn til að skrifa verkið fyrir sjónvarpið, Gísli Halldórsson leikstýrði og Andrés Indriðason stjórnaði upptöku. Þorsteinn Ö. Stephensen lék skósmiðinn, Nína Sveinsdóttir konu hans, Anna Kristín Arngrímsdóttir lék Rósalind og Jón Aðils lítið hlutverk. Ég gerði þarna mína fyrstu leikmynd fyrir leikið verk og gerði nokkuð vandað líkan af leikmyndinni. Upptökur fóru fram 7. og 8. febrúar 1968. Aðeins 4 dögum síðar er svo verið að taka upp leikrit Strindbergs, "Hin sterkari", í leikstjórn Sveins Einarssonar. Hér var sjónvarpið komið út í meiri framleiðslu á leiknu efni en menn hafði órað fyrir í upphafi.

Lítil saga af óperettu
Þótt menn hefðu ekki gert ráð fyrir flókinni dagskrárgerð var snemma ráðist í ótrúlegustu ævintýri. Haustið 1969 var ákveðið að taka upp óperettuna "Ástardrykkinn" eftir Donnizetti sem hópur tónlistarfólks hafði æft og flutt. Útbúinn var skógur í brekku, lækur með rennandi vatni, brú yfir lækinn og fleira merkilegt. Hestakerra endurbætt og vagnklár útvegaður. Svo var kór og einsöngvurunum raðað inn og upptaka hófst. Allt gekk að óskum. Um kvöldið hittust flestir starfsmenn leikmyndadeildar heima hjá mér til að gera sér glaðan dag, gott ef Kaupmannahafnarför var ekki á næsta leiti.

Ekki var sú skemmtun langt gengin þegar Tage Ammendrup hringdi ofan úr sjónvarpi og spurði hvar leikmyndin við annan þátt væri? Hvaða leikmynd? spurði ég. Nú, útiveitingahúsið, sagði Tage. Eitthvað höfðu upplýsingar um að óperan væri í tveimur þáttum skolast til, og ég kom af fjöllum. Tage spurði hvort við gætum ekki reddað þessu? Ég sagði jú. Samkomunni var slitið, hver fór til síns heima, í skítagallann og í vinnuna. Sumir fóru að taka niður, aðrir inn í Súðarvog að sækja fleka og annað dót. Svo var unnið alla nóttina og útiveitingahúsið sett upp með dúkuðum borðum, gardínum fyrir gluggum og hvaðeina.

Eitthvað dróst að upptaka gæti hafist að morgni og blessað söngfólkið beið líklega í heila klukkustund. Ég var tekinn alvarlega á teppið hjá Jóni Þórarinssyni, dagskrárstjóra, sem væntanlega hafði meiri samúð með músíköntunum en mér, og ég lofaði Jóni að gera þetta aldrei aftur. Hef líklega verið of þreyttur til að malda í móinn. Mér hefur alla tíð síðan þótt ákaflega vænt um Jón Þórarinsson, sem hafði mikinn metnað fyrir hönd sinnar deildar. Í hans tíð var framleitt meira af leiknu efni en í nokkurn annan tíma.

Skemmtiþættir og sitthvað fleira
Eins og fyrr sagði sá Savanna tríóið um fyrstu íslensku skemmtiþættina undir stjórn Andrésar Indriðasonar, og var sá fyrsti á dagskrá fyrsta útsendingarkvöldið 30.9.1966. Var hann á þjóðlegum nótum og leikmyndin einnig. Annar þátturinn var jólaþáttur, sá þriðji um sjómannalög og þannig hafði hver þáttur sitt þema.

Þátturinn "Við erum ung" var fyrst tekinn upp 26.8.66, skákþáttur Guðmundar Arnlaugssonar, "Í uppnámi" 28.-29.8.66, "Í svipmyndum" með Steinunni Briem 16.9.66, "Kvöldstund með Los Valldemosa" 21.10.66, "Kvöldstund í Feneyjum" með erlendum listamönnum 27.10.66, "Ennþá brennur mér í muna", dagskrá um Tómas Guðmundsson 28.10.66, "Æskan spyr" 1.11.66, "Kvöldstund með Ása í Bæ" 1.11.66, söngkonan Ulla Pia 7.11.66, Töframaðurinn Viggo Sparr 14.11.66, "Kvöldstund með Al Bishop" 15.11.66, "Í pokahorninu" með Árna Johnsen 22.11.66, grínarinn Mats Bahr 29.11.66, söngflokkurinn "The Harbour Lights" 30.11.66, "Svart og hvítt" um Jón Kaldal ljósmyndara 2.12.66, "Við erum ung" með Skuggum úr Keflavík 6.12.66, "Kertaljós og klæðin rauð", jólaþáttur Savanna tríósins 22.12.66 og loks var fyrsta "Áramótaskaupið" tekið upp 30.12.1966 og sent út daginn eftir! Af þessari upptalningu má glöggt sjá hve upptökum var þétt skipað strax á fyrstu mánuðum sjónvarpsins.

Tveir upptökustjórar skiptu á milli sín verkefnum Lista- og skemmtideildar mörg fyrstu árin, Andrés Indriðason og Tage Ammendrup. Starfsmenn sjónvarpsins í fyrstu voru flestir ungir að árum, þó leyndist einn og einn "fullorðinn" innanum. Einn þeirra var Tage. Ég minnist þess vel þegar hann varð fertugur. Okkur þótti hann orðinn alveg óskaplega aldraður og gáfum honum ruggustól og værðarvoðtil að eiga í ellinni. Tage var með afkastasömustu upptökustjórum, þótt víða væri leitað, og héldu menn upp á þúsundustu upptöku hans hér um árið. Blessuð sé ævinlega minning hans.

Allir voru byrjendur
Vitaskuld skorti á skólagöngu undirritaðs í faginu en það var bæði gott og vont að demba sér út í þessa vinnu án þess að fá að kynna sér slíka starfsemi áður. Dagskráin var ekki mikil í byrjun, fyrst var sjónvarpað tvo daga í viku, svo þrjá og svo áfram. Þjóðin fékk að horfa á þetta unga fólk æfa sig á skjánum, jafnt fréttamenn, tæknilið, leikmyndalið og - ekki síst - framámenn þjóðarinnar, sem nú urðu daglegir gestir á heimilum manna í fyrsta sinn.

Það voru allir óvanir, áhorfendurnir líka. Sjóaðir pólitíkusar liðu sálarkvalir fyrir framan vélarnar og óvæntustu menn urðu sjónvarpsstjörnur í einu vetfangi. Mér eru minnisstæðir dr. Kristján Eldjárn þjóðminjavörður, sem sá um þáttinn "Munir og minjar", og Guðmundur Arnlaugsson mennaskólakennari, sem sá um skákþáttinn "Í uppnámi". Fyrir þann þátt bjó ég til hrók einn mikinn úr einagrunarplasti, sem lengi var til og kallaður "hrókur alls fagnaðar''.

Hið góða við þessa eldskírn var svo hitt, að maður kynntist faginu "the hard way", og þegar að því kom að ég fór til Danmarks Radio til starfsþjálfunar, vissi ég nokk hvað það var sem ég ætti að leggja áherslu á og hvað hentaði við okkar aðstæður. Það var svo þremur árum eftir að ég hóf störf við sjónvarpið að ég hélt til Köben með konuna og VW-bjölluna um borð í Gullfossi í september 1969. Við starfi mínu tók Snorri Sveinn Friðriksson, sem þá var útlitsteiknari á Vikunni. Snorri Sveinn var ekki aðeins menntaður myndlistarmaður heldur einnig vandaður smekkmaður, yfirvegaður, traustur, og drengur góður. Snorri hafði afar góð áhrif á deildina og fagmennska jókst mjög á öllum sviðum með tilkomu hans.

Í TV-byen
Dvölin hjá Danmarls Radio var ánægjuleg og lærdómsrík. Þar kynntist ég því hvernig menn skipuleggja vinnuna í stórri deild með mörg verkefni í takinu og ekki síst hve Danir leggja mikla áherslu á gott handverk. Þeir eiga frábær leikmuna- og búningasöfn og eru framarlega í öllu sem lýtur að hönnun, leikmyndagerð er þar ekki undanskilin. Þeir voru farnir að vinna einstaka verkefni í lit á þessum árum og ég sótti litanámskeið. Menn voru að gera tilraunir með ýmis ný efni, þróa vinnu með s.k. formsugu (vacum-pressu) og fleira spennandi. Allar leikmyndir voru settar saman úr einingum sem notaðar eru árum saman.

Ég var 2-3 vikur í hverri deild; á teiknistofu, smíðaverkstæði, samsetningarsal, málarasal, specialeffekt-verkstæði, proppsi, búningum og í stúdíói. Síðustu mánuðina vann ég svo sem "fullmægtig scenograf" við verkefni af ýmsum toga. Þarna voru einir 12 leikmyndateiknarar og yfirmaður deildarinnar, Jørn Mathiassen, litríkur og vel þekktur karakter í Danmörku, bæði fyrir langt starf við leikmyndagerð, frábærar grafíkmyndir og mörg hjónabönd með fögrum, dönskum leikkonum. Mathis, eins og hann er kallaður, hélt vikulega fundi á skrifstofu sinni, sýndi myndir á tjaldi og búta á sjónvarpsskjá úr verkum, sem ýmist voru í vinnslu eða í útsendingu. Hann gagnrýndi undirmenn sína og hrósaði þeim á víxl, benti á eitt og annað, og spurði menn út í hvers vegna þeir hefðu haft þetta svona - eða hinsegin - eftir atvikum.

Mathis gaf mér eitt ráð áður en ég hélt heim á ný (fyrir utan það að leggja áherslu á gott handverk) og það var, að við skyldum fara varlega með liti þarna uppi á á Íslandi. Litir væru voðalegir hlutir í sjónvarpi. Hann léti sér t.d. alveg nægja varalit söngkonu í skemmtiþætti.

Áður en ég kvaddi kóngsins Kaupmannahöfn fékk ég fjárveitingu hjá sjónvarpinu og keypti nokkra kassa af leikmunum í einni af stærri antikverslunum borgarinnar, einkum ýmsa skrautmuni og smáhluti. Þessi viðbót við safnið kom sér vel og bætti úr brýnni þörf fyrir 19. aldar stílmuni, og lengi vel gengu þessir hlutir aftur í leikmyndum sjónvarpsins. Þeir munu nú all flestir hafa týnt tölunni.

Leikmyndadeildin stofnuð
Þegar dvöl minni í Danmörku lauk og ég sneri aftur heim til starfa sumarið 1970, fékkst leyfi fyrir ráðningu annars leikmyndateiknara og deildin var formlega stofnuð. Snorri Sveinn var sem sagt áfram hjá sjónvarpinu og ég var ráðinn forstöðumaður leikmyndadeildar 1. júlí 1970. Eftir að við vorum orðnir tveir, skiptust verkefni nokkuð á milli okkar. Þessi samantekt ber þess merki að ég man betur það sem ég var að fást við, og þáttur Snorra líður fyrir það.

Heima var allt jafnsmátt og áður en við lögðum nú meiri áherslu á að menn kynnu til verka. Deildin óx að mannafla og getu og tókst á við mörg uppörvandi verkefni á næstu árum, ekki síst við upptökur leikrita, en um tíma var tekið upp eitt íslenskt leikrit á mánuði í sjónvarpinu. Leikmyndadeildin skilaði þeim öllum með sóma og varð með tímanum sterk faglega og afkastamikil.

Þau 10 ár sem ég vann hjá sjónvarpinu var unnið í svart-hvítu og allt málað í gráum tónum. Samið var við Hörpu um blöndun málningar í grátónaskala frá einum og upp í tíu og er hann enn í notkun. Maður lærði vel á kontrastinn og var nokkuð glöggur að sjá hvar stóll, búningur eða annað lenti í skalanum, og hvað mátti þá nota sem bakgrunn, gólf o.s.frv. svo ekki rynni allt saman. Þó var gjarnan brugðið á leik með liti, ekki síst til að skapa stemmingu í stúdíóinu þótt ekki kæmi það fram á skjánum. Oft var Jón Þórisson glaðlegur í litunum eftir að hann kom til starfa. Þegar nálgaðist litvæðingu var allt unnið í réttum litum, og búningar voru það alla jafna, svo búningasafnið yrði ekki úrelt þegar liturinn kæmi.

Það hefur alltaf verið meiri realismi í leikmyndagerð í sjónvarpi og kvikmyndum en á leiksviði. Nærmyndirnar kalla á mun fínna handbragð. Þessi realismi og nákvæmni í útfærslu smitaði svo áfram í leikhúsin þegar leikmyndateiknarar úr sjónvarpinu fóru að vinna einstök verkefni þar. Leikhúsið hefur hins vegar galdur hinnar beinu nærveru, þar sem myndavélin er ekki milliliður sem skammtar áhorfandanum sjónarhorn.

Kosningasjónvarp
Í fyrsta kosningasjónvarpinu 11.6.1967 var hjólið nánast fundið upp að nýju. Allt þurfti að gera í höndunum og prófa hvernig hægt væri að koma þessum flóknu skilaboðum sem hraðast til skila. Tölurnar voru handskrifaðar á karton um leið og þær voru lesnar upp. Ég prófaði Rósu Ingólfs, sem þá var nýkomin til starfa, en hún gat ekki fest tölurnar í minni og skrifað jafnóðum. Einn maður gat þetta; Haraldur Sigurðsson, sem þá var leikmunavörður, og hann var auk þess góður skrifari. Þarna voru líka ljósmyndir af frambjóðendum á spjöldum. Lúðvíg B. Albertsson, skrifstofustjóri, sat við "skessuna", gríðarmikla handknúna reiknivél og Guðmundur Arnalugsson annaðist prósentureikning og túlkun tölulegra upplýsinga. Þarna var í raun 3-4 manna gengi sem lék hlutverk tölvu, en slík tæki voru þá ekki komin til sögunnar.

Svo til allar útsendingar og upptökur á dagskrárefni fóru fram í þessu eina stúdíói og allt tekið á myndband. Þó hafði verið kvikmyndað í stúdíóinu í undantekningartilvikum, nægir að nefna "Örlagahárið" óperusatýru eftir Flosa Ólafsson og Magnús Ingimarsson. Þrándur Thoroddsen kvikmyndaði 1967. Kvikmyndadeildin var fyrst og fremst til að sinna fréttastofunni því fréttir voru teknar á filmu í þá daga. Framköllun, klipping, hljóðsetning og önnur aðstaða fyrir filmuna var í austurenda hússins og tengdist dagskrárgerðinni lítið framan af.

Með árunum var þó farið að kvikmynda verk utanhúss. Leikrit Sigurðar Péturssonar, "Hrólfur", var að hluta kvikmyndað á Keldum á Rangárvöllum 1969, og lítil mynd eftir Svein Einarsson, "Viðkomustaður", 1970 á Suðureyri við Súgandafjörð. Síðar var ráðist í að kvikmynda "Lénharð fógeta" (1974) og síðar mynd um Snorra Sturluson, en frá því verða aðrir að segja. Síðasta sumarið mitt hjá sjónvarpinu var haldið til Djúpuvíkur með Hrafni Gunnlaugssyni og tekin myndin "Blóðrautt sólarlag". Þar var beitt ýmsum effektum, maður var skotinn með haglabyssu og datt afturábak út um glugga á 5. hæð, kvikmyndakrani smíðaður úr rekaviði og fleira skemmtilegt brallað í ógleymanlegri ferð með skáldinu hugumdjarfa.

Brekkukotsannáll

Veturinn 1972 ákvað NDR í Hamborg að kvikmynda "Brekkukotsannál" Halldórs Laxness í samvinnu við allar sjónvarpsstöðvarnar á Norðurlöndum eftir handriti Rolfs Hädrichs. Framlag sjónvarpsins var meðal annars undirritaður, sem skyldi stjórna leikmyndagerðinni. Ég lét það verða mitt fyrsta verk um veturinn að fara vestur á Ægisíðu og kaupa 40 rauðmaga og setja í frysti. Mikil ferðalög hófust um vorið í leit að tökustöðum og leikmyndagerðin hófst í byrjun maí í "Rassgati" við Sigtún í einmuna blíðu. Jón Þórisson var mín hægri hönd, og reyndar oft einnig sú vinstri, og máttum við saman líða marga raun í samskiptum okkar við þjóðverja. Í leit að tökustöðum notuðu menn þá þýsku sem þeir kunnu, og oft var bent út um bílgluggann og sagt: "Das Haus", "Guten Tag" (gott þak) og "Schöner Wohnen". Ekki varð vart misskilnings út af þessu.

Stór hópur smiða, málara og aðstoðarmanna var ráðinn til verka, torfbærinn reistur við litla tjörn í Gerðum í Garði, sáð til rófna og kartöflur settar niður í blíðunni. Og það var eins og við manninn mælt, þegar tökur hófust í júní brast á með einhverju alræmdasta rigningarsumri sem um getur. Gatan "Langastétt" var byggð í heilu lagi í holtinu fyrir ofan Geldingarnes-eiðið í Gufunesi (nú Grafarvogshverfi) og fauk í það minnsta einu sinni eins og hún lagði sig. Sömu nótt hurfu hafnarkamrar, hátíðarhlið og önnur nýreist mannvirki á Eyrarbakka í mesta brimi sem þar hafði komið í manna minnum. Kvikmyndað var á fjölmörgum öðrum stöðum, bæði úti og inni, en aðalmyndverið var í Skeifunni 11. Þar var bærinn byggður fyrir innitökur ásamt fjóslofti. herbergi á Hótel Íslandi o.fl.

Upptökur stóðu lengi hausts og reyndu mjög á menn og málleysingja; hænur sem þvælst höfðu í pappakössum vikum saman töpuðu tímaskyninu og urpu hvar sem þær tylltu niður fæti, og kýrin sem flengdist í sendiferðabíl frá Garðinum upp á Lágafell, í Árbæjarsafn og á fleiri staði, bar aldrei sitt barr eftir þetta. Og rauðmagarnir enduðu í Kleifarvatn þegar síðustu upptökum á voratriðum lauk þar í slydduveðri í október. Þeir höfðu þá leikið grásleppu af og til allt sumarið og voru ekki sjón að sjá.

En útkoman var dásamleg. "Brekkukotsannáll" er ævintýralega falleg, einlæg og vel heppnuð sjónvarpsmynd í alla staði. Hún var sýnd um alla Evrópu og fékk margvíslegar viðurkenningar. Hinn frábæri kvikmyndatökumaður, Peter Hassenstein, var sá sem hélt þráðunum saman. Það var hann sem keyrði menn áfram þegar aðrir voru að gefast upp, og það var hann sem gaf leikmyndamönnum stóra rommvindla þegar þeir voru að missa móðinn.

"Brekkukotsannáll" var stærsta kvikmyndaverkefni sem ráðist hafði verið í hér á landi og kom á afar mikilvægum tíma. Þar fengu margir sína eldskírn og reynslan sat eftir. Nú voru menn tilbúnir til að takast á við hvað sem var. Að lenda í verkefni eins og þessu er á við marga kvikmyndaskóla. Leikmynd, búningar og allt útlit myndarinnar var með ágætum, og undirrituðum var tjáð að hans biði vís frami í þýsku sjónvarpi, stæði hugurinn til þess.

Verkefni hjá sjónvarpinu eftir 1976
Þegar ég hætti störfum hjá sjónvarpinu sumarið 1976 eftir tíu annasöm, lærdómsrík og ánægjuleg ár, taldi leikmyndadeildin nær 20 starfsmenn. Hún var þá án efa öflugasta apparat sem komið hefur verið á fót á þessu sviði hérlendis, alltaf eins og hugur manns á hverju sem gekk, og ævinlega með fagmennskuna í fyrirrúmi. Þetta var stórkostlegur tími og þarna lærði ég það litla sem ég kann í þessum efnum.

Oft saknaði ég deildarinnar síðar þegar ég tókst á við svipuð verkefni annars staðar, og ég átti þess líka kost að vinna með mínum gömlu félögum endrum og eins. 1977 sömdum við Egill Eðvarðsson og Hrafn Gunnlaugsson 6 leikna gamanþætti, "Undir sama þaki" og ég gerði leikmynd, íbúð í blokk, sem var notuð sex sinnum með breyttum leikmunum. 1978 unnum við aftur saman "Silfurtunglið", sjónvarpsgerð Hrafns á leikriti Laxness. Mikið sjó.

Í guðsborg Síon

 1979 komu þýskir aftur og nú til að kvikmynda "Paradísarheimt" Laxness í samvinnu við RÚV og fleiri stöðvar. Í þetta sinn vann ég fyrir NDR og bar ábyrgð á leikmyndagerð á Íslandi, í Utah, Þýskalandi og víðar. Nú kom reynslan frá 1972 að góðum notum því þetta var mikil þrekraun. Við byggðum helmingi stærri götu í eyðimörkinni í Utah en við höfðum byggt hér í holtinu í Gufunesi, en þar fauk ekkert, eilíf guðsbarnablíða hjá mormónum, sem eru hinir vænstu menn. Hér heima var hins vegar ekki sami áhuginn og hafði verið sjö árum fyrr.

Sama ár var ballettinn "Grafskrift" (Sæmundur Klemensson) tekinn upp, en ég hafði gert leikmynd við hann í Þjóðleikhúsinu áður. Og árinu lauk með því að við Tage sömdum Áramótaskaup þar sem Alþingishúsinu hafði verði breytt í diskótek. Allt í glimmer og bleiku.

Júróvisjón
Það var svo ekki fyrr en vorið 1986, er við Egill Eðvarðsson tókum að okkur umsjón með Söngvakeppni evrópskra sjónvarpsstöðva fyrir sjónvarpið, að ég vann aftur með minni gömlu deild. Það var ánægjulegt að finna hve allt var pottþétt og gekk eins og vel smurð vél. Mikið glimmer, margar ljósaperur - og hinir frægu búningar Icy tríósins - allt klárt. Svo var haldið til Bergen. Það sama endurtók sig 1987 þegar Halla Margrét var valin til að fara til Brussel. Allt á hreinu hjá minni gömlu, góðu deild, eins og vanalega.

Leikmyndateiknarar
Ég fékk inngöngu í Félag íslenskra leikara 1972 og þar höfðu leikmyndateiknarar sinn félagslega bakhjarl ásamt listdönsurum og óperusöngvurum í rúm 20 ár. Þar lenti ég fljótlega í félagsmálastússi og reyndi að gera mitt til að koma leikmyndateiknurum saman í félag og setjast að samningaborði með leikhúsum og sjónvarpi.

Nokkrar sýningar voru haldnar á verkum leikmyndateiknara á áttunda áratugnum. Tíu leikmyndateiknarar sendu verk á sýningu í Álaborg í maí 1974. Sýning var líka á Kjarvalsstöðum í byrjun október 1979 og leikmyndateiknarar sömdu sama ár við Torfuna um að sýna þar um skeið.

Árið 1979 vorum við Jón Þórisson sendir á norrænt leikmyndateiknaranámskeið í Svíþjóð. Það var bæði fróðlegt og skemmtilegt. Sögðu menn frá aðbúnaði greinarinnar hver í sínu landi. Danir fóru fljótlega að diskútera launamál og matartíma og fleiri félagsleg úrlausnarefni. Risu þá Finnar upp við dogg og spurðu: "Skal man prata pengar eller skal man prata konst?" Úr því urðu umræðurnar háfleygari og skemmtilegri.

Að lokum
Þessi samantekt ber þess merki að hún er upprifjun og sjónarhorn eins manns. Vilji menn rifja þennan tíma upp nákvæmar en hér er gert þarf að leita betur í gögnum RÚV um ráðningartíma einstakra starfsmanna o.s.frv. Líklegt er að þá kæmi margt fram sem varðar framgang leikmyndagerðar hjá sjónvarpinu. Fráfall Snorra Sveins Friðrikssonar minnir okkur líka á, að tími okkar er takmarkaður. Það væri þarft verk að taka saman skrá yfir öll helstu verkefni hans á 30 ára ferli og halda til haga. Auðvitað er dagskrá sjónvarpsins fyrstu tíu árin barn síns tíma, þar með talin leikmyndagerðin. En hitt er víst, að "framleiðni'' á hvern starfsmann var án efa mun meiri þennan fyrsta áratug en síðar varð. Eitt er víst, leikmyndadeildin dró aldrei af sér.

Með kæru þakklæti til samstarfsmanna í gegn um tíðina,

Björn G. Björnsson leikmyndateiknari