Umhirða okkar Íslendinga um byggingarsögulegan arf þjóðarinnar er, sem kunnugt er, ekki alltaf til fyrirmyndar. Nýlega fréttist af sorglegu dæmi austur á Laugarvatni þar sem tvö hús eftir Guðjón Samúelsson höfðu fengið að grotna niður í friði og spekt uns ekki lá annað fyrir en senda jarðýtu á draslið og moka því burt. En þetta er því miður ekkert einsdæmi: Fjalakötturinn við Aðalstræti, eitt af merkustu húsum íslenskrar menningarsögu, hlaut til dæmis sams konar örlög fyrir fáeinum árum. Það er hætt við að skrá yfir allar þær syndir, sem hér hafa verið drýgðar af þessu tagi, yrði óþægilega löng áður en allt væri upp talið - og yrði þó trúlega seint allt upp talið, svo engu mætti við bæta.

Ef staðið er á Austurvelli, í hjarta höfuðborgarinnar, er fátt eftir sem minnir á hina hlýlegu timburhúsabyggð í Reykjavík aldamótanna. Það er ekki annað en hús Kristjáns Ó. Þorgrímssonar, kaupmanns og leikara, vestan við Alþingishúsið, og framhliðin á gamla Kvennaskólahúsinu, Thorvaldsensstræti 2, sem hýsti síðar skrifstofur Sjálfstæðisflokksins og nefndist þá í almennu tali Sjálfstæðishúsið. Og nú er spurt hvað eigi að verða um það hús. Síðasti eigandi þess, Síminn hf., hefur sem sé selt það ásamt öðrum fasteignum sínum við Austurvöll verktakafyrirtæki sem er ekki vitað hvaða áform hefur uppi um húsið. Hin gamla framhlið þess, sem var endurgerð fyrir nokkrum árum, er að vísu vernduð, en að öðru leyti munu nýir eigendur geta gert þarna nokkurn veginn það sem þeim sýnist.

Hús þetta var upphaflega reist árið 1878 af hjónunum Páli og Thoru Melsted, stofnanda og fyrsta skólastjóra Kvennaskólans í Reykjavík. Þetta var tvílyft timburhús á hlöðnum steinkjallara. Var það sá merki maður, Helgi Helgason trésmiður, sem teiknaði húsið og smíðaði, en með tilkomu hans, segir Hörður Ágústsson í riti sínu Íslensk byggingararfleifð, "öðlaðist hinn klassíski stíll á timburhúsaöld fullan þroska." Er húsið talið af fróðum mönnum eitt glæsilegasta verk Helga ásamt Amtmannshúsinu við Amtmannsstíg sem var því miður rifið fyrir nokkrum áratugum. Forhlið Kvennaskólahússins er því tvímælalaust einn af dýrgripum íslenskrar byggingarsögu.

Um sögu þessa húss skal hér að öðru leyti ekki orðlengt þó að hún sé áhugaverð. Kvennaskólinn var rekinn þar til 1908, er hann flutti í bygginguna við Fríkirkjuveg, og skömmu síðar komst það í eigu Hallgríms Benediktssonar stórkaupmanns, föður Geirs forsætisráðherra. Mun Geir fæddur í húsinu. Árið 1941 keypti Sjálfstæðisflokkurinn það sem fyrr segir og var því í kjölfarið breytt mikið, m.a. múrhúðað að utan. Þarna voru skrifstofur flokksins í u.þ.b. þrjátíu ár, eða þangað til Landssíminn eignaðist húsið.

Árið 1945 var byggður samkomusalur vestan við húsið, teiknaður af arkitektunum Herði Bjarnasyni og Gunnlaugi Pálssyni. Þar hélt flokkurinn fundi og samkomur, jafnframt því sem hann rak veitinga- og skemmtanastarfsemi til ársins 1963. Var húsið eftir það rekið undir heitinu Sigtún. Dansgólf var í salnum og leiksvið, að vísu fremur grunnt en gerði þó sitt gagn.

Það er framtíð þessa salar sem er mönnum nú nokkurt áhyggjuefni. Hann er enn að talsverðu leyti í upphaflegri mynd, en eitt aðaleinkenni hans eru breiðir hliðarpallar þar sem setið var við borð. Mun sú skipan ekki hafa verið öllum að skapi á sínum tíma; a.m.k. var haft eftir þekktri gleðskaparkonu í bænum að það væri bara hvergi hægt að bora þarna í nefið á sér, svo að ekki sæist um allt hús! Ef gamlar ljósmyndir úr salnum eru skoðaðar og þær bornar saman við útlit hans í dag, sést að nokkrar breytingar hafa verið gerðar á honum, settar í hann skrautþiljur og járnflúruð handrið á hluta hliðarpallanna, einkum í fremri hlutanum. Þar hafa plötur úr sandblásnu gleri með upplýstum dýramyndum, sem í upphafi voru meðfram öllum hliðarpöllunum og eitt helsta skraut salarins, orðið að víkja fyrir járnflúrinu, en eru þó enn góðu heilli í innri hlutanum. Þá hefur pallurinn norðanmegin í húsinu verið stækkaður út á dansgólfið í fremri hlutanum. Naumast verður sagt að mikill fegurðarauki sé að viðbótunum þó að sú hafi ugglaust verið ætlun þeirra sem að þeim stóðu. Hef ég ekki komist nákvæmlega að því hvenær salnum var breytt og lumi einhverjir, sem þennan pistil lesa, á vitneskju um það eða annað sem sögu hans varðar, væri hún að sjálfsögðu vel þegin. En vart er ólíklega til getið að breytingarnar hafi verið gerðar í kjölfar fyrrnefndra umskipta í veitingarekstri og séu því tengdar Sigtúns-tímanum í sögu hússins.

Ekki sýnist leikmanni í fljótu bragði að það myndi neitt stórvirki að færa salinn í upprunalegt horf og ekkert álitamál að þannig nyti hann sín á allan hátt betur. Hinar gömlu myndir sýna að hann hefur verið stílhreinn og látlaus, vísast full látlaus fyrir smekk þeirra sem á eftir komu. En smekkur og tíska eru, sem kunnugt er, ekki fastar stærðir, og við erum ekki svo auðug að samkomusölum frá miðbiki síðustu aldar að ekki væri nokkru til þess kostandi að eiga salinn eins og hann var frá hendi höfundanna. Megingildi hans hlýtur þó að teljast menningarsögulegt, ekki síst leiklistarsögulegt, því að mikið var jafnan leikið á sviði hans. Þarna má segja að hafi farið fram síðasti kafli þess blómaskeiðs sem reykvísk reyvía átti um miðja öldina og þarna stóðu á sviðinu meistarar eins og Haraldur Á. Sigurðsson og Alfred Andrésson auk margra annarra, þ. á m. erlendra listamanna, misgóðra eins og gengur, sem fyrirtæki þeirra Haralds og Alfreds, Bláa stjarnan, fékk til landsins. Má víst segja að þessi kafli hafi byrjað þegar árið 1947 er Fjalakötturinn, fyrirtæki Haralds Á. og Indriða Waages, sem hafði fram að því sýnt í Iðnó, hafði þar eina af síðustu sýningum sínum, revíuna "Vertu bara kátur!" Sýningar Bláu stjörnunnar voru hins vegar meir í kabarett-stíl, blanda sjálfstæðra atriða af ýmsu tagi en ekki samfelld leikrit eins og hjá Fjalakettinum og þar áður Reykjavíkurannál.

Rýmið leyfir ekki að hér verði farið miklu nánar út í þessa sögu, enda er hún að mestu leyti óskráð, þó að margir séu enn uppi sem eiga frá henni lifandi minningar. Bláa stjarnan leið undir lok 1952 og andlát Alfreds Andréssonar, eins snjallasta og ástsælasta gamanleikara okkar, langt fyrir aldur fram árið 1955 var þungt áfall fyrir þessa grein leiklistarinnar. En "showið" hélt auðvitað áfram: Haraldur Á. tók upp þráðinn skömmu síðar í samvinnu við Guðmund Sigurðsson og voru þeir að til 1958, að því er heimildir greina. Segir Páll Baldvin Baldvinsson í ritgerð sinni um reykvískar revíur að sýningar þeirra hafi fengið ágæta aðsókn en miðlungi góða dóma gagnrýnenda. Þá komu leikhúsmenn af yngri kynslóð nokkuð við sögu, þ. á. m. Flosi Ólafsson með revíuna Sunnan sex eftir Jökul Jakobsson sem var þá að stíga sín fyrstu skref á braut leikskáldsins. Reyndar vildi Jökull ekki gangast opinberlega við þessu höfundarverki og kallaði sig Jón snara, en almennt munu menn þó hafa vitað hver sá var.

En það kom einnig fyrir að menn réðust í flutning veigameiri bókmennta í Sjálfstæðishúsinu. T.d. réði Heimdallur, félag ungra sjálfstæðismanna, Einar Pálsson, leikara og leikstjóra, til að halda uppi metnaðarfullu leikstarfi sumarið 1955 og eru nýlega komin fram fróðleg gögn frá því sem vonandi gefst tækifæri til að segja nánar frá innan tíðar. Þá var húsið ætíð eftirsótt af skólum og nemendafélögum og er undirrituðum minnisstætt er hann lék þar í skólasýningu vorið 1970 í leikþætti sem var skopstæling á Tsjekhov, eða öllu heldur hinni þyngslalegu leikhefð sem lengi loddi við leiki Tsjekhovs. Hann var því einn hinna síðustu sem fengu að stíga á þetta svið, því að eftir að húsið komst í eigu Landssímans var því breytt í mötuneyti og lokað fyrir allar leikiðkanir. Stundum sýndi skólafólkið óvænt frumkvæði, eins og þegar M.R.-ingar fluttu Kennslustundina eftir Ionesco snemma árs 1959 og telur Heimir Þorleifsson í söguriti sínu um Menntaskólann í Reykjavík það vera frumflutning á verki eftir þennan meistara absúrdleikhússins á Íslandi. Ionesco var þá að sjálfsögðu nýasta nýtt í leikhúsheiminum, en aðalleikhús Íslendinga, Þjóðleikhúsið og L.R., höfðu ekki enn komið því í verk að kynna hann. Þannig getur margt skemmtilegt tínst til þegar farið er að hnýsast í sögu gamals leiksalar, og er þó víst að öll kurl eru ekki komin til grafar.

Á liðnu vori voru stofnuð í Reykjavík samtök um að koma upp leikminjasafni á Íslandi. Að þessum samtökum standa öll helstu leikhús okkar, stéttafélög og samtök. Sjálfstæðishússalurinn er dæmi um leiksögulegar minjar sem þessi samtök láta sig varða. Ekki hafa samtökin náð að koma upp föstu húsnæði fyrir safnið, sem hefur reyndar ekki enn verið stofnað formlega, en vissulega er gamla Sjálfstæðishúsið við Austurvöll eitt þeirra húsa sem þau hafa litið hýru auga sökum leiksögulegrar fortíðar þess. En ekki munu miklar líkur til að það verði gert að safnhúsi í bráð, því að nú er ætlunin að koma þar á ný upp skemmtistað sem mér er ekki fyllilega ljóst hvers eðlis verður.

Hvaða óskir hafa þá Samtök um leikminjasafn varðandi þetta hús nú? Þær eru í rauninni ekki nema tvær. Í fyrsta lagi að engar breytingar verði gerðar á salnum svo róttækar að ekki megi tiltölulega auðveldlega færa hann aftur í þá mynd sem hann hafði á meðan leiklistin blómstraði þar. Leiklistin er alltaf samofin því rými sem hún fer fram í og þess vegna eru húsakynni hennar dýrmætar sögulegar heimildir, engu ómerkari en t.d. ljósmyndir eða rituð gögn. Í öðru lagi er það ósk okkar, sem erum í forsvari samtakanna, að eitthvað verði í húsinu sem minni þá, sem þangað leggja leið sína, á sögu þess. Svo dæmi sé tekið er mikið til af ljósmyndum úr sýningum Bláu stjörnunnar í fórum afkomenda þeirra Alfreds Andréssonar og Haraldar Á. Sigurðssonar, og er það eitt af fjölmörgum, óunnum verkefnum leikminjasafnsins tilvonandi að skrá þær og koma í trygga varðveislu. Sýnishorn þessara mynda, og jafnvel úrval gripa sem tengdust Bláu stjörnunni og enn eru til, ættu að sóma sér vel í húsinu. T.d. væri afar skemmtilegt ef komið yrði upp lítilli en fastri sýningu af því tagi í fremri hluta þess, Kvennaskólahúsinu gamla, og væru Samtök um leikminjasafn að sjálfsögðu meira en fús til að aðstoða við gerð hennar.

Húsakostur sá, sem hýsti leikstarfsemi í Reykjavík á síðari helmingi nítjándu aldar, er annað hvort allur horfinn eða rækilega umbreyttur (s.s. Langaloftið á annarri hæð Menntaskólahússins gamla þar sem skólasveinar léku). Þetta á við um húsið, sem stóð á lóð Herkastalans og Sigurður málari og félagar hans störfuðu í, Glasgow við Vesturgötu, Gúttó við Tjörnina og Fjalaköttinn Þar sem var fyrsti sérbyggði leikhússalur höfuðstaðarins. Undantekning er að sjálfsögðu salurinn í Iðnó, sem er frá 1897 og yngstur nefndra leiksala, en hann hefur, eins og allir vita, verið endurgerður af slíkri natni og smekkvísi að til sannrar fyrirmyndar er. Þá hefur ýmsu frá síðustu öld verið umturnað gróflega, s.s. sal Austurbæjarbíós þar sem löngum var mikið leikið. Jafnvel sjálfur aðalsalur Þjóðleikhússins hefur ekki sloppið við umbyltingar sem voru að dómi undirritaðs mjög misráðnar og skiluðu hvorki betri sal né betra leikhúsi.

Gamli Sjálfstæðishússalurinn er eitt af því fáa sem við eigum enn og tengir okkur beint við athafnir þeirrar kynslóðar sem náði þeim merka áfanga að hefja íslenska leiklistarviðleitni yfir á stig atvinnumennsku. Við höfum ekki ráð á að farga honum.

Sjá Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð I, Ágrip af húsagerðarsögu 1750-1940 (1978), bls. 140.
Upplýsingar um sögu hússins eru hér einkum sóttar í rit þeirra Guðmundar Ingólfssonar, Guðný Gerðar Gunnarsdóttur og Hjörleifs Stefánssonar, Kvosin, Byggingarsaga Miðbæjar Reykjavíkur (1987). Sjá Kvosin, bls. 174. Sjá einnig Páll Líndal, Reykjavík - Sögustaður við Sund, 3. bd. (Reykjavík 1988), bls. 112.
Heimildum ber ekki nákvæmlega saman um það hvenær Sjálfstæðisflokkurinn hafi selt húsið. Páll Líndal segir Landssímann hafa keypt húsið árið 1968 (sjá Páll Líndal, bls. 112), en í riti Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar, Sjálfstæðisflokkurinn í 60 ár (1989) segir að flokkurinn hafi selt það 1971.
Sjá Hannes Hólmsteinn Gissurarson, bls. 45.
Sjá Páll Baldvin Baldvinsson, Revíur í Reykjavík (Skírnir 1980), bls. 114.
Sjá Páll Baldvin Baldvinsson, bls. 115.
Sjá Sögu Menntaskólans í Reykjavík eftir Heimi Þorleifsson (Rvík 1984), IV. bindi, bls. 88.

Jón Viðar Jónsson forstöðumaður Leikminjasafns Íslands